Kako smo samo zadivljeno pratili
izgradnju Dubajia proteklih decenija, divili se građevinskim poduhvatima koji
su sred ničega podizali najspektakularnije mega-projekte, gledali kako nauka i
tehnologija pretvaraju pustinju u oazu usred koje je na kraju niklo i
skijalište! Woooow! Mislili smo, gdje mi živimo! Pametni su ljudi ti Arapi i
imaju novac. Od ničega napraviše svjetski centar elitnog turizma. A onda su se
slični projekti počeli širiti prema nama, stigli su na Balkan, i sad ti isti
investitori, svoje mega-projekte presađuju na plodno tlo koje je zasijao Mito a
zadojila mati Korupcija pa će se i ono jedino što nam je ostalo, šuma, voda i
vazduh, (pro)dati investitorima pod krinkom razvoja, stranih ulaganja, novih
radnih mjesta.
Projekat Buroj Ozone
Riječ je o mega projektu izgradnje
turističkog grada podno Bjelašnice i Treskavicena ukupne površine od oko 137
hektara na lokalitetu sportsko-rekreativnog centra Bjelašnica – Donja Grkarica
– Prečko Polje, Kolijevka, opština Trnovo, Federacija Bosne i Hercegovine. Kad
kažem grada, onda to tako i zamislite jer sred divne zelene panorame, u kojoj
je svako drvo jedinstveno i neponovljivo a opet savršeno uklopljeno u skladnu
cjelinu, Arapi investiraju izgradnju 2.000 vila koje su sve i jedna klonirane
verzije nekoliko uzoraka, odnosno modela, više hotela, najveći trgovački centar
u BiH, pa čak i bolnicu. U zavisnosti od toga koliko su truHlo bogati Arapi
koji će ih kupovati, pravljene su velike, goleme i mashallah goleme stambene
jedinice za baškarenje budućih vlasnika. Nešto ne verujem da će se iko od njih
tu baviti sportom jer te Arape po Bosni viđamo samo u hotelima i tržnim
centrima; to su jedine verzije potrošača u BiH koji se mogu vidjeti doslovno s
punim rukama kesa punih brendirane robe, znate one kadrove kao iz filma ili s
reklame za kredit. Namirisan je to svijet, to im je u kulturi, i ako porodično
izlaze u restoran na večeru, uglavnom rezervišu minimalno dva poveća stola,
jedan za žensku, najčešće pokrivenu čeljad kojima se možete zagledati samo u
oči a to nije pristojno pa ih je bolje ni ne gledati i koja sjedi s materom,
jedan za mušku koja s jedi s babom, odnosno ćaćom.
Početna ulaganja su blizu milijardu eura, a vrijednost
završenog projekta blizu 4,3 milijarde eura. Riječ je o najvećoj pojedinačnoj
stranoj investiciji u regionu.
Ja vs. Buroj
Sad se vi sigurno pitate kakve veze
ovo ima sa mnom i trčanjem. I zašto mene brine turistički kompleks koji se
gradi na Bjelašnici jer je to entitet u kojem ja ne živim! Ne glasam za
načelnika koji je investitoru dozvolio gradnju, niti biram poslanike čije
stranke su formirale Vladu Kantona Sarajevo koja se diči ovim projektom i kaže
da je od strateškog značaja za najznačajniju bh županiju ali i Bosnu i
Hercegovinu! E tu ih čekam! Jer sve što je na području Bosne i Hercegovine me
se tiče a ponajviše kad investitori igraju „Pik moje“ po našoj zemlji i
podmićuju gdje treba kako bi im dozvolili da grade mini hidroelektrane u
Nacionalnom parku Sutjeska (!), od građana Banjaluke otimaju rekreativnu zonu na
Banj brdu (!!) ili da grade najveći shopping centar podno Bjelašnice i
Treskavice (!!!). A tu ja bježim iz grada i trčim! Zato me se tiče! Iskreno,
mene se tiče i referendum o termoelektrani u Plominu jer u Istru idem da trčim
svake godine bar dva puta!
A tiče me se i zato što smo svi mi
koji godinama trčimo u Velikoj aleji podno Igmana, tokom treninga vodu pili s
izvora Bosne, ili kako me naučio jedan iskusniji trkač, nosili bismo slamčice
pa mjesto vodu da grabimo rukama, uranjali cjevčice i krijepili se čistom
izvorskom vodom. Ta voda odavno nije za piće jer se tokom prvog talasa
urbanizacije Bjelašnice, izgradilo previše zgradurina (ne znam kako bih
drugačije nazvala ono ruglo) za koje je prijeratni kanalizacioni sistem bio
nedovoljnog kapaciteta pa se, kažu, to što ovi gore na planini piške i kakaju
sve slilo nama dole u izvore! Ima ona izreka da se onaj ko se jednom s česme u
Sarajevu napije hladne vode izvorske, mora ponovo tu vratiti a ako ovi sa
zagađivanjem nastave ovako, nit će se ko za česme hvatati nit` će nam se iko
normalan vraćati!
Same resorts, hills and malls all over
dunjaluk
Moj prigovor nije upućen toliko
arapskim investitorima koliko domaćinima koji upravljaju turističkim regijama,
vlastima i stručnoj javnosti koja nije organizovana, jasna i glasna po pitanju
očuvanja bh identiteta, kulture, tradicije, baštine, u svakom smislu. O
održivom razvoju ne znam mnogo ali dovoljno mi je da pročitam definiciju npr.
održivog turizma i pogledam neke uspješne priče iz svijeta kao što su Australija
i Novi Zeland pa da mi je jasno da je Buroj Ozon brutalno silovanje svega što
je autohtono, autentično, izvorno a što baštine Srbi, Bošnjaci, Hrvati i ostali.
Održivi turistički
razvoj zadovoljava potrebe turista i njihovih domaćina štiteći i unapređujući
razvojne mogućnosti. Želi ostvariti upravljanje resursima na način da
ekonomske, socijalne i estetske potrebe budu ostvarene tako da se održi
kulturološki integritet, osnovni ekološki procesi, biološka raznolikost te
sistemi na kojima počiva život.
Svjetska turistička organizacija
Gospodin Arap Investitor je imao težak
zadatak u svojoj zemlji jer je tamo morao da izmisli sve: izmislio je floru i
faunu, vještačka jezera, vještačka poluostrva, ostrva, vještačke arhipelage pa
kad je sve to namaštao i izgradio, morao je da izmisli i vještačku morsku
struju koja će cirkulisati vodu oko tih arhipelaga da ne bi imao smrdljivu
žabokrečinu na obalama na kojima su vile pokupovali Bekhamovi i taj svjetski
jet set. Sad je podno Bjelašnice, na kojoj se još uvijek zbog velikih hladnoća plete
nakurnjak, počeo da izmišlja kitnjastu ornamentiku, modele kuća netipične za
podneblje oštre i hladne zime. Jer nisu kuće na našim planinama omaltane
fasadom nego ušuškane u drvenu šindru koja neće pucati kada se temperatura
spusti na -30 ili u toku jednog dana s -15 digne na +15. Krovovi na njima idu visoko u špic, da snijeg
s njih može da spadne. „I žena na selu kad se ubradi, maramu zašilji u špic i
prepusti malo preko čela da se zaštiti od snjega“, sjećam se da mi je govorio
čuveni sarajevski arhitekta Amir Vuk Zec kada sam pravila tv reportažu o
njegovim enterijerima. Jednom prilikom kada sam ušla u nepoznat porodični hotel
u Jajcu prepoznala sam njegov rad i prvo što sam pitala osoblje je da li je on
projektovao enterijer.
Zec gospodari arhetipima kao što su
drvo, kamen, vatra, odnosno ognjište jer su to elementi koji nas spajaju s onim
što je iskonsko. Izvinite, ali s čim mene ornamentika s Buroj Ozona treba da
poveže? S kičom savremenog arapskog svijeta koji leti pozlaćenim avionima, vozi
mercedese optočene briljantima i od silnog bogatstva ne znaju šta će pa bi sad
malo podno Bjelašnice da nam tuše Rolexe, Zaru, Armani, D&G. Lično smatram
da je sterilnost i neautentičnost šoping centara, koji su oltari potrošačke
kulture,najbolje oslikava kako globalizacija guši sve različitosti. Reklamne
kampanje, bilbordi, prodavnice na šetalištima svih evropskih gradova su
identične, čak su i izlozi aranžirani identično tako da po ovim obilježjima
nemate osjećaj da ste negdje drugo i u nekoj drugačijoj kulturi. Tako isto onaj
ko bude gostovao u Buroj Ozonu neće moći praviti razliku da li je na kakvom
vještačkom arhipelagu ili sred Bosne, nekad prkosne i ponosne.
Šta kaže esnaf
Što se tiče struke, kontaktirala sam mladog
arhitektu Borisa Traparu i zamolila ga da iz domena svog esnafa, prokomentariše
fotografije, tekstove, prezentacije Buroj Ozona koje sam mu dostavila. On kao i
ja vjeruje da je kulturno naslijeđe univerzalno dobro svih ljudi planete Zemlje
i kao takvo bi trebalo biti sačuvano kao temelj modernog društva. Mlad je, nije
imao priliku stvarati i projektovati mnogo. Ali se zato bavi naukom i čvrsto
vjerujem da je pred njim sjajna projektantska ili profesorska karijera. Upravo
se sjetih da sam i o njemu nekada davno dok sam kao pripravnica radila na javnom
servisu, pravila tv prilog kada se sa nekog takmičenja vratio sa zlatnom
medaljom osvojenom u kategoriji mladih inovatora. Još tad sam znala da je
genijalac.
“Buroj
Ozon je više političko i kulturološko pitanje, možda i ekološko, pa tek onda
arhitektonsko”, napisao mi je u svom odgovoru. “Zapravo, tu arhitekture nema,
radi se o običnom graditeljstvu koje ne možemo zvati arhitekturom jer ne
zadovoljava osnovne funkcionalne potrebe, a o estetici da ne govorim. A pošto
ovdje nisu zadovoljena dva osnovna kriterija koja definišu arhitektoru,
funkcija i estetika, tu arhitekture nema. Novogradnja u prirodnom ambijentu je
gotovo jednako kompleksna kao i gradnja u zaštićenim zonama, jer treba
ispoštovati niz moralnih i zakonskih pravila struke. Najvećem laiku je jasno da
"luksuzne" vikend kućice i apartmani više liče na virtuelno okruženje
dječijih igrica, ili u najboljem slučaju Simsa, i da nemaju veze s evropskim i
svjetskim pojmovima luksuza. Urbanizam je takođe upitan i ako bih morao jednom rječju objasniti urbanizam ovog projekta, onda je nehumanost najblaži opis za Buroj
Ozone.
Iz crteža osnova kućica se vidi
osnovno nepoznavanje pravila projektovanja, a osjećaj za prostor ne postoji ni
na nivou apartmana, niti na nivou naselja. Ovakav tip naselja gdje su objekti
raspoređeni kako je prikazano na videu i u 3D prilozima smo ostavili prije više
od pedeset godina, čak i u nekim zabačenim dijelovima Kine ili SAD-a. Šta je
problem? Problem su kič i šund koji se u obliku kakav je Buruj Ozone smatraju
nezamislivim za evropske tekovine kulture i naše podneblje, a koji su u
arapskim zemljama prihvaćeni kao simboli bogatstva i uspjeha. Pojedinačno
objekti, krećući od najsitnijih detalja, pa sve do ukupnog projekta naselja ne
grade nikakvu vezu sa lokalnom tradicijom, niti vernakularnom arhitekturom i
ponašaju se kao cjelina za sebe. Poštovanje okruženja, ambjentalnih vrijednosti, tzv. duh mjesta (genius
loci) su neki od osnovnih principa humane arhitekture. Oni su ovdje pregaženi.
Za mene je nezamislivo da u
današnjem vremenu arhitekte mogu nuditi onakva rješenja. O isplativosti
projekta, investiciji, dobrobitima za bosanskohercegovačku ekonomiju, društvo,
o političkim razlozima i sličnim faktorima nisam kompetentan da govorim i oni
su svakako diskutabilni. Ja ovdje govorim o arhitekturi koja... u suštini
ne postoji. Naseljem kao što je Buroj Ozon i njemu sličnim mi nanosimo trajnu
štetu prirodi, ambijentu i prostoru koji smo baštinili vijekovima i koji ne
pripada nama, nego generacijama koje dolaze. Jesam za investicije, ali u
suptilniju, humaniju, i pametniju arhitekturu.
Ne želim da zvučim kao neko ko
evropsku kulturu čiji je sastavni dio arhitektura smatra superiornijom u odnosu
na druge, pogotovo istočnjačke i slično... stvar je u tome što mi
imamo različite pojmove ljepote i što jedno takvo naselje u našim okvirima
izgleda kao scenografija za film, što su na fasadama kopirani plastični i
polihromni dekorativni elementi klasične arhitekture koji nemaju nikakvu vezu
sa arhitekturom turističkih kompleksa,
niti sa
bosanskohercegovačkom narodnom arhitekturom i koji djeluju kao pravi primjeri kiča i
nepoznavanja arhitektonskih stilova i uopšte savremene arhitekture. Egipatski
stubovi, grčki ukrasi. Princip: "daj svega". Kada je funkcija u
pitanju, navodim ti samo jedan primjer, a to je nepostojanje vjetrobrana što je
u našim klimatskim uslovima nezamislivo, kao i nerealne veličine i odnosi
prostorija. Pošto su sve vikend kuće iste i simetrično raspoređene, ili
raspoređene u koncentrične kružnice onda je otežano njihovo korištenje i
otežano je snalaženje u prostoru. U vremenu kada se teži individualnosti ovakva
uniformisanost je pomalo smiješna, i zabavlja sve dok je na papiru. U stvarnosti bi
mogla stvoriti velike probleme i dokazano kroz naučna istraživanja, jako
negativno utiče na psihu korisnika - čovjeka. Dakle, hvala im, ali ovo čak nije
ni previše egzotično za nas, ovo je dosadno, već viđeno i već više puta kroz
literaturu i praksu prikazano kao loše rješenje”.
Boris
Trapara is a young architect who is very passionate about cultural heritage. He was
born, raised and educated in Sarajevo. While he was in high school he started
working on architectural innovations and he won medals for his work in international
competitions of young innovators in Budapest, Geneva, Paris, Moscow, and Seoul.
For two years he worked on national TV station as a consultant on topics of
history of architecture in Sarajevo. During his studies he was interested in
the contemporary interventions in historical urban context, which was also the
topic of his Master thesis. In the last few years he worked in the fields of
architecture, urbanism, interior design and protection and promotion of
cultural heritage. In February this year, Uppsala University invited Boris to
present cultural heritage of our country where he held several lectures on
cultural heritage of Sarajevo and Bosnia and Herzegovina. Boris believes that
the cultural heritage is universal good of all people of the planet Earth and
as such should be preserved as one of the foundations of civilization.
Dedovina
Eto. Nije ovo prvi graditeljski
projekat gosp. Arapa Investitiora na području Kantona Sarajevo. Izgrađen je i
otvoren Sarajevo Resort Osenik. Gradi se i uveliko prodaju luksuzne vile u
naselju Poljine Hills. A o tome koliko su Arapi poslednjih godina kupili
stanova, kuća, dunuma na području Kantona Sarajevo nek se izjasne nadležni i
nek kažu da li se ovdje radi o investicijama ili kao što u jednom tekstu reče
akademik Esad Duraković o kupovini grunta. Ne vodim se ja računicom u životu pa
ni ovog puta jer konkretno monstruozni projekat Buroj Ozone u svijetu nekretnina
poskupljuje moju dedovinu koja se nalazi u njegovoj blizini. Al` nije samo moja
dedovina tamo. Ima i onih kojima je lični interes bio poskupiti svoju pa se baš
eto od vascijelog dunjaluka investitiorima ponudila gradnja podno Bjelašnice i
Treskavice. A kad se već mora graditi i investirati, investirajte humano, kao
što su nam dede i đedovi zidali i gradili, za čovjeka i u skladu s prirodom.
